Những phân tích và kết quả chính về tự do biểu đạt nghệ thuật tại Việt Nam trong dự án Tự do Nghệ thuật Đông Nam Á RADAR, 2023 – 2024.
Số hóa như một Công cụ Phòng thủ: Sự Kiểm soát Đồng bộ Không gian Mạng tại Việt Nam
Trong giai đoạn 2023 – 2024, Việt Nam ghi nhận tổng cộng 21 trường hợp liên quan đến hạn chế tự do biểu đạt nghệ thuật và thực hành văn hóa—bao gồm 9 trường hợp vào năm 2023 và 12 trường hợp vào năm 2024. Điều này cho thấy có một sự gia tăng tịnh tiến so với những năm trước đó. Lĩnh vực điện ảnh và phát thanh-truyền hình chịu ảnh hưởng nhiều nhất với 10 trường hợp, tiếp theo đó là lĩnh vực âm nhạc với 6 trường hợp (Hình 1). Một xu hướng vẫn tiếp diễn: các tác phẩm không tuân thủ chủ quyền và lý tưởng của Đảng Cộng Sản Việt Nam, hoặc có nguy cơ làm phương hại đến khẳng định chủ quyền của Việt Nam trên Biển Đông (còn được biết đến với tên gọi Biển Hoa Nam), cũng như những phong tục, truyền thống lâu đời của đất nước đều không được chấp nhận.
Có một điều thú vị đó là khi thu hẹp khung thời gian nghiên cứu xuống hai năm gần đây, một xu thế vốn đã manh nha trước đó giờ đây trở nên rõ rệt hơn: những thách thức về biểu đạt nghệ thuật và văn hóa đều đến từ cả hai tác nhân chính phủ và phi-chính phủ, với tỷ lệ gần như ngang nhau – 11 trường hợp xuất phát từ phía nhà nước và 10 trường hợp từ phía các cá nhân, tổ chức ngoài nhà nước (Hình 2). Trong số 7 trường hợp được ghi nhận có diễn biến 2 bước thì có 6 trường hợp bắt nguồn từ khiếu nại của công chúng – đặc biệt là người dùng mạng xã hội – được lan truyền chóng mặt, dẫn tới sự can thiệp của cơ quan nhà nước (Hình 3). Cơ chế phản hồi này ngày càng trở nên nhanh chóng và hiệu quả hơn trong bối cảnh Việt Nam đẩy mạnh chuyển đổi số: tính tới năm 2023, 73.3% dân số sử dụng mạng xã hội, với người trong nhóm tuổi từ 13 tới 44 chiếm gần có 48.1%. Song song đó, chính phủ cũng tích cực định hướng dư luận và diễn ngôn trực tuyến bằng cách gia tăng hiện diện của họ thông qua hàng loạt tài khoản mạng xã hội thân chính phủ—những tài khoản liên tục đăng tải nội dung yêu nước. Kể từ khi Lực lượng 47 chính thức được thành lập năm 2017 — một đơn vị trực thuộc quân đội chuyên đẩy mạnh tuyên truyền chính thống và kiểm soát các luồng chính kiến bất đồng — chủ nghĩa dân tộc trực tuyến ngày càng gia tăng, đặc biệt trong giới trẻ và người trưởng thành am hiểu công nghệ.
Tinh thần chủ nghĩa dân tộc và yêu nước trực tuyến càng trở nên mạnh mẽ hơn sau sự ra đi của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng vào tháng 7/2024, cùng với việc bổ nhiệm Tổng Bí thư kế nhiệm Tô Lâm vào một tháng ngay sau đó, và đặc biệt lễ kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước vào đầu năm 2025—cũng là 50 năm sau sự sụp đổ của Sài Gòn (hay Chính quyền Việt Nam Cộng Hòa) vào ngày 30 tháng 4 năm 1975.
Ban đầu, chủ nghĩa dân tộc trực tuyến tại Việt Nam được biểu hiện rõ nhất qua làn sóng bài Trung Quốc mạnh mẽ, đặc biệt liên quan đến yêu sách tranh chấp chủ quyền của nước này ở Biển Đông. Điều này thể hiện rõ qua các tranh cãi xung quanh ‘đường lưỡi bò’ — một loạt các đường đứt đoạn trên các bản đồ do Trung Quốc sử dụng để khẳng định yêu sách chủ quyền với vùng biển rộng lớn thuộc Biển Đông. Hệ quả là hàng loạt chiến dịch tẩy chay công khai nhằm vào các sản phẩm truyền thông bị cho là ủng hộ “đường lưỡi bò” — một vấn đề mà báo cáo này nhận thấy thường xuyên xuất hiện trong các tác phẩm điện ảnh và truyền hình quốc tế. Điển hình là bộ phim Hollywood “Barbie” (2023) đã bị từ chối cấp phép phát hành tại Việt Nam sau khi không vượt qua quy trình thẩm định của Cục Điện ảnh, do có cảnh xuất hiện bản đồ chứa hình “lưỡi bò” dù chỉ thoáng qua dưới dạng nguệch ngoạc như nét vẽ của trẻ con. Trong khi các bom tấn quốc tế thường trải qua quá trình kiểm duyệt kỹ lưỡng trước khi công chiếu như một phần của quy trình cấp phép phát hành thông thường—nhờ đó cơ quan chức năng có thể phát hiện sớm các vấn đề—nhiều chương trình truyền hình trên nền tảng trực tuyến lại thường lọt lưới giai đoạn thẩm định ban đầu và chỉ bị gỡ bỏ hoặc chỉnh sửa sau khi khán giả lên tiếng phản đối trên mạng xã hội.
Vào tháng Bảy năm 2023, cộng đồng mạng Việt Nam phát hiện sự xuất hiện của bản đồ có “đường lưỡi bò” trong một vài tập phim của bộ phim Trung Quốc ‘Hướng gió mà đi’ (tên tiếng Anh: ‘Flight to You’) — một bộ phim khắc họa cuộc sống của các thành viên phi hành đoàn của một hãng hàng không hư cấu. Chính những bàn luận trên mạng về phim này đã tác động đến Cục Điện Ảnh, và chỉ vài ngày sau, bộ phim đã bị gỡ bỏ khỏi nền tảng xem phim trực tuyến theo yêu cầu là Netflix và FPT Play chỉ trong vài ngày sau đó. Vào năm 2024, bộ phim Trung Quốc thuộc thể loại tuổi mới lớn ‘Muốn Mãi Mãi Yêu’ (tên tiếng Anh: ‘199 Love’) cũng đã bị gỡ bỏ khẩn cấp khỏi VieOn — một ứng dụng xem videotheo yêu cầu (VOD) ở Việt Nam, sau khi nhận về những khiếu nại tương tự từ cộng đồng mạng. Trong khi “đường lưỡi bò” dường như trở thành một điều cấm kỵ tuyệt đối ở Việt Nam, khung pháp chế hiện hành vẫn chưa thể kiểm soát toàn bộ nội dung trên các nền tảng xem phim và truyền thông trực tuyến. Điều này dẫn đến những phản ứng nhanh chóng và có tổ chức từ đồng mạng, những người giờ đây đóng vai trò giám sát thay cho cơ quan chức năng. Dù quản lý nội dung trên không gian mạng là một nhiệm vụ bất khả thi, gần đây Chính phủ Việt Nam đã có nhiều nỗ lực nhằm siết chặt quản lý đối với các phương tiện truyền thông trực tuyến. Đáng chú ý, vào tháng Tư năm 2023, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã thành lập Tổ công tác Quản lý Hoạt động Phổ biến Phim trên Không gian mạng, bao gồm mười thành viên và người đứng đầu là ông Vi Kiến Thành—Cục trưởng Cục Điện ảnh. Vào tháng Mười Hai năm 2024, chấp hành theo Cục Phát thanh, Truyền hình và Thông tin điện tử, Bộ Thông tin và Truyền thông, dịch vụ Netflix chính thức hoạt động tại Việt Nam như một nền tảng phổ biến phim trực tuyến, đồng thời gỡ bỏ tất cả các chương trình truyền hình và truyền hình thực tế trên nền tảng. Lý do được đưa ra là bởi vì nền tảng chỉ đăng ký kinh doanh với các nội dung về điện ảnh.
Trong khi lập trường cứng rắn của cư dân mạng trước các yêu sách lãnh thổ của Trung Quốc là điều dễ hiểu—một phần do đây là mối quan tâm chung và dai dẳng của nhiều quốc gia trong khu vực—thì hành động thù địch đối với chính thể lịch sử Việt Nam Cộng Hòa cùng biểu tượng gắn liền có thể được coi như một cách trình diễn niềm tự hào dân tộc và lòng yêu nước, đôi khi dường như vượt quá giới hạn. Vào ngày 3 tháng Mười Một năm 2024, một trang Facebook mang tên Bồ Hồ Hill, với lượng người theo dõi lên tới 31,000 tài khoản, đã đăng tải một loạt ảnh chụp một nhóm khách tham quan trẻ tuổi giơ ngón tay giữa hoặc khoanh tay hình chữ X trước cờ Việt Nam Cộng Hòa—một hiện vật được trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam vừa mới mở cửa ở Hà Nội. Bài đăng với dòng trạng thái “‘500 sắc thái’ của các bạn trẻ khi đến 1 góc nhỏ của Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam” đã nhanh chóng được lan truyền và gây tranh cãi. Cùng ngày, bảo tàng thông báo đóng cửa tạm thời từ ngày 3 đến 5 tháng Mười Một, với lý do “phục vụ công tác tuyên truyền 80 năm ngày thành lập Quân Đội Việt Nam.” Vào ngày 7 tháng Mười Một năm 2024, một người dùng Facebook tên Hồng Thái Hoàng đăng tải thông tin về chuyến thăm của cô tới bảo tàng, cho biết việc lá cờ đã không còn được trưng bày như trước mà đã bị gấp lại. Không rõ việc đóng cửa đột ngột này là trùng hợp ngẫu nhiên hay phản ứng trước việc chiến dịch trên mạng xã hội nhằm vào một hiện vật của bảo tàng, hay cả hai. Tuy nhiên, điều chắc chắn là dưới danh nghĩa lòng yêu nước, một bộ phận không nhỏ giới trẻ Việt Nam am hiểu công nghệ đã chấp nhận một dạng chủ nghĩa dân tộc cực đoan được thúc đẩy bởi văn hóa “tẩy chay” bốc đồng. Họ tích cực kiểm soát những tư tưởng bất đồng về chính trị, diễn ngôn lịch sử và giá trị đạo đức trên mạng, nơi mà ngay cả những sai lệch nhỏ so với chân lý duy nhất được nhà nước công nhận cũng nhanh chóng bị lên án công khai. Xu hướng này cho thấy một phương hướng đáng lo ngại cho tự do biểu đạt tại Việt Nam, khi việc tuân thủ lý tưởng ngày càng bị áp đặt không chỉ bởi nhà nước mà còn bởi chính những công dân thạo tin của nó.
Dữ liệu từ năm 2023 và năm 2024 tiếp tục khẳng định một số điểm đã được nêu trong báo cáo giai đoạn 2010 — 2022. Trong khi nhiều thách thức tới tự do biểu đạt nghệ thuật xuất phát từ một số lý do khá “thẳng thừng” —như hệ tư tưởng hay mối quan tâm địa chính trị, vẫn tồn tại những vùng xám thường xuyên khiến người làm nghề sáng tạo ngỡ ngàng. Dù được coi là một quốc gia tương đối cởi mở với người queer, Việt Nam được coi như một nơi mà các người nổi tiếng có thể thoải mái thể hiện bản dạng giới và xu hướng tính dục trong đời sống lẫn công việc—một sự việc xảy ra gần đây đã đặt ra câu hỏi về mức độ chấp nhận thực sự dành cho cộng đồng này tại Việt Nam. Vào ngày 7 tháng Mười năm 2023, nhóm nghệ sĩ trình diễn drag, một hình thức biểu diễn hoá thân, nhận được thông báo từ ban tổ chức chương trình ‘Rap Việt All Stars Concert’ rằng phần trình diễn của họ trong ca khúc ‘Như hình với bóng’, một màn song ca giữa Pháp Kiều và rapper Suboi, đã bị hủy chỉ 10 phút trước giờ lên sân khấu. Theo nguồn tin, quyết định này xuất phát từ yêu cầu của chính cơ quan đã cấp giấy phép biểu diễn cho sự kiện trước đó là Sở Văn hóa và Thể thao TP. HCM. Dù không có công văn chính thức từ ban tổ chức hay Sở—và bất chấp việc tiết mục này từng được phát sóng trên kênh truyền hình quốc gia HTV2 chỉ một tháng trước đó—một nghệ sĩ drag tiết lộ rằng ban tổ chức được yêu cầu “không được ủng hộ cộng đồng LGBT một cách công khai quá mức.” Nếu thông tin này chính xác, sự việc cho thấy dù chính phủ Việt Nam có vẻ khoan dung trong một số lĩnh vực như giới tính và tính dục, những “tự do” ấy vẫn bị giới hạn ở trong những đường biên luôn mờ động — hay nói cách khác, một sự tự chủ bị kiểm soát.
Kết luận
Kể từ khi Tổng Bí thư Tô Lâm nhậm chức vào năm 2024, Việt Nam đã chứng kiến hàng loạt thay đổi về cơ cấu trong các cơ quan chính phủ. Đến tháng 3/2025, Bộ Nội vụ công bố một báo cáo thông báo quyết định sáp nhập và tổ chức lại một số bộ, ngành. Đáng chú ý, báo cáo này chỉ ra rằng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ tiếp quản trách nhiệm quản lý Cục Báo chí, vốn trước đây thuộc thẩm quyền của Bộ Thông tin và Truyền thông. Trong bối cảnh nhiều trường hợp kiểm duyệt hoặc thách thức đối với tự do nghệ thuật thường không được báo cáo hoặc bị lãng quên, thông tin từ báo chí địa phương—dù thường mang giọng điệu trung lập, vẫn là một nguồn tin đáng tin cậy. Cùng với làn sóng chủ nghĩa dân tộc trực tuyến gia tăng gần đây và nỗ lực của chính phủ trong việc kiểm soát nội dung giải trí kỹ thuật số, việc sáp nhập này khiến nhiều người không khỏi đặt ra những dự đoán ảm đạm về tương lai của tự do nghệ thuật tại Việt Nam khi bộ máy nhà nước mới chính thức có hiệu lực.
(This article was translated by Lại Minh Ngọc. Read the original report by Linh Le here.)
Tham khảo
DataReportal. Digital 2024: Vietnam. Xuất bản bởi Kepios. Truy cập ngày 5 tháng 5, 2025. https://datareportal.com/reports/digital-2024-vietnam.
Đức Thiện. “Netflix không được cung cấp các chương trình truyền hình tại Việt Nam.” Tuổi Trẻ, 21/12/2024. https://tuoitre.vn/netflix-khong-duoc-cung-cap-cac-chuong-trinh-truyen-hinh-tai-viet-nam-20241221135713153.htm.
Frater, Patrick. “Barbie Banned in Vietnam Due to Map in Movie, Warner Bros. Responds.” Variety, 3/7/2023. https://variety.com/2023/film/news/barbie-banned-vietnam-movie-warner-bros-1235660317/.
Hà Phương. “Gỡ bỏ phim của Dương Tử khỏi VieON vì nghi vấn có ‘đường lưỡi bò.’” VOV, 5/7/2023. https://vov.vn/van-hoa/san-khau-dien-anh/go-bo-phim-cua-duong-tu-khoi-vieon-vi-nghi-van-co-duong-luoi-bo-post1074879.vov.
Luong, Dien Nguyen An, và Nguyen Khac Giang. “Understanding the Rise and Rise of Online Nationalism in Vietnam.” ISEAS Perspective, số 2024/103 (ngày 3 tháng 10, 2024). https://www.iseas.edu.sg/articles-commentaries/iseas-perspective/2024-103-understanding-the-rise-and-rise-of-online-nationalism-in-vietnam-by-dien-nguyen-an-luong-and-nguyen-khac-giang/.
Nhân Quyền. “Gỡ xuống cờ vàng VNCH, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam đóng cửa 3 ngày.” 11/6/2024. https://nhanquyen.co/go-xuong-co-vang-vnch-bao-tang-lich-su-quan-su-viet-nam-dong-cua-3-ngay/.
Radio Free Asia. “Vietnam Military History Museum Displaying South Vietnam Flag Sparks Backlash.” 11/6/2024. https://www.rfa.org/vietnamese/news/vietnamnews/vn-miliary-history-museum-display-south-vietnam-flag-got-backlash-11062024043116.html.
The Straits Times. “Vietnam Orders Netflix to Remove Chinese TV Drama over Disputed Map.” 3/7/2023. https://www.straitstimes.com/life/entertainment/vietnam-orders-netflix-to-remove-chinese-tv-drama-over-disputed-map.
Thiên Anh. “Thực hư nhóm nghệ sĩ LGBT bị ‘Sở cấm diễn’ trong đêm Rap Việt All-Star Concert.” Thanh Niên, 8/10/2023. https://thanhnien.vn/thuc-hu-nhom-nghe-si-lgbt-bi-so-cam-dien-trong-dem-rap-viet-all-star-concert-185231008204610921.htm.
Thư Viện Pháp Luật. “Danh sách sáp nhập các bộ, vẫn giữ nguyên tên gọi theo Báo cáo 219 hoàn thiện phương án sắp xếp.” Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2025. https://thuvienphapluat.vn/phap-luat/danh-sach-sap-nhap-cac-bo-van-giu-nguyen-ten-goi-theo-bao-cao-219-hoan-thien-phuong-an-sap-xep-tinh-703793-203501.html.
Linh Le
Linh Lê is an independent curator, writer and researcher from Saigon, Vietnam. Her work investigates the changing landscapes and ecologies of Saigon and other parts of Vietnam under the pressure of modernisation and urbanisation, while at the same time exploring and filling in the gaps in contemporary art historical discourses in Vietnam, particularly in experimental art forms such as performance art and video art. Since July 2024, she has been working on Đo Đạc, a site-responsive curatorial project that attempts to survey the impact of forced resettlement in Thủ Thiêm peninsula, Sài Gòn. She is currently a Curatorial Board member of Á Space (Hà Nội), and a research fellow of ArtsEquator’s Southeast Asia Artistic Freedom RADAR project.
